Archikolegiata w Tumie

Archikolegiata NMP i św. Aleksego w Tumie, wzniesiona w XII wieku, to jeden z najważniejszych przykładów architektury romańskiej w Polsce, obecnie uznawany za pomnik historii. Pierwotnie powstało tu benedyktyńskie opactwo, założone prawdopodobnie w 997 roku, które z biegiem lat zostało przeniesione lub zniszczone. Budowa kościoła mogła rozpocząć się około 1149 roku z inicjatywy metropolity gnieźnieńskiego Janika, a jego konsekracja miała miejsce 21 maja 1161 roku. Kolegiata, zbudowana z granitu, piaskowca i kamienia polnego, pełniła nie tylko funkcję religijną, ale także schronienia dla ludności, co było widoczne w jej częściowej inkastelacji. W ciągu wieków przeżyła wiele zniszczeń, w tym najazdy Tatarów i Krzyżaków, co prowadziło do jej ruiny. Z biegiem czasu, w XIV wieku, dokonano znaczących zmian gotyckich, takich jak przemurowanie ścian i zmiana sklepienia. W XVI wieku dodano renesansową kruchtę, a w XVIII wieku kościół przeszedł klasycystyczną przebudowę. W XX wieku, podczas II wojny światowej, kolegiata została zniszczona, ale odbudowa rozpoczęła się w 1947 roku, pod kierunkiem Jana Witkiewicza Koszczyca, z zamiarem przywrócenia pierwotnego stylu romańskiego, mimo że elementy gotyckie zachowano w nawach bocznych. Współczesne prace konserwatorskie prowadzone od lat 90. XX wieku przywróciły blask archikolegiacie, a uroczystości związane z jej 850-leciem konsekracji miały miejsce w 2011 roku. Warto również wspomnieć, że archikolegiata zainspirowała literaturę, np. w książce Zbigniewa Nienackiego „Pan Samochodzik i święty relikwiarz” występuje fikcyjna „kolegiata w Opornej”, bazująca na tej rzeczywistej budowli. Archikolegiata w Tumie jest nie tylko ważnym miejscem kultu religijnego, ale również istotnym punktem na mapie polskiego dziedzictwa kulturowego i historycznego.